Afbeelding

Typetjes Fred en Ria

Contaminaties in de media

Waar het Frans-Engelse woord contamination dankzij covid alleen nog aan besmetting doet denken, gebruiken Nederlandse taalkundigen de term contaminatie voor het door elkaar gebruiken van verwante woorden en uitdrukkingen. Vanwege het virus is Luuk Lagerwerf vaker thuis en kwamen via NPO Radio 1 en de talkshows mooie voorbeelden binnen. De oogst van een maand onregelmatig luisteren naar de mainstream media.


LUUK LAGERWERF is redacteur van Tekstblad en universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam.


Beroemde verhaspelaars

Hoewel een contaminatie meestal spontaan wordt gecreëerd, zijn er ook tv-komieken die met contaminaties sommige typetjes een kleur geven. Kees van Kooten en Wim de Bie lieten Cor van der Laak bijvoorbeeld zeggen: ‘Ja, Cocky is een beetje in de monopauze, dames en heren, maar daar breit ze zich wel uit.’

Door klankverwantschap en enige betekenisovereenkomst raken ‘daar komt ze wel uit’ en ‘dat breit ze wel recht’ in elkaar verward (en ook ‘dat breidt zich wel uit’?). De aandachtige kijker blijft nog even kauwen op de complexe betekenismélange.

De monologen van Fred (uit Draadstaal, van Dennis van der Ven en Jeroen van Koningsbrugge) lopen zelfs over van de contaminaties:

‘Tis toch te gek om los te laten dit (...) Dan moet je niet raar op je neus kijken als er een molotovcocktail naar binnen dondert (...) Ik zeg tegen die rechter: Ik moest mijn gevoel kwijt.’

Deze typetjes suggereren dat het gebruik van contaminaties samenhangt met taal- en opleidingsniveau. Als het gaat om het leren van een vreemde taal valt daar wat voor te zeggen. Het C2-niveau kenmerkt zich door de beheersing van figuurlijk taalgebruik en uitdrukkingen. Maar het is flauw om te lachen om taalfouten van mensen met een mindere beheersing van het Nederlands. Daarom verzamel ik contaminaties alleen op het hoogste niveau: NPO Radio 1 en de talkshows van laat op de avond. Hierop laat de elite zich horen. En als zij zich verspreekt in de vorm van een contaminatie geeft dat soms die complexe samensmeltingen van betekenis waar een liefhebber van kan genieten.


Dit artikel verscheen eerder in Tekstblad 2021, jaargang 1. Niets missen? Word abonnee van Tekstblad!


Selectie uit minder gangbare woorden

Een belangrijke oorzaak voor een contaminatie lijkt te zijn dat de verwisselde woorden minder gangbaar zijn. Een correspondent meldt in een verslag:

Daar komt bij dat op die instanties jarenlang categoraal is bezuinigd. (Radio 1)

Er is tussen categorisch en categoraal weinig verschil, en beide woorden zijn niet alledaags.

 

Wellicht zat Amerikacorrespondent Lucas Waagmeester het werkwoord ‘realiseren’ dwars toen hij een zelfstandig naamwoord wilde gebruiken in de volgende zin:

De bewoners van het Witte Huis zijn nog niet tot de realisatie gekomen dat het echt is afgelopen. (Radio 1)

De bewoners zijn hopelijk inmiddels tot het ‘besef’ gekomen dat ze moesten vertrekken.

 

In anderen gevallen is het gezochte woord duidelijk minder gangbaar dan het gekozen woord. Een commentator heeft als mening:

Zo geven we iedereen een vrijkaart om te gaan kwetsen. (Radio 1)

Een ‘vrijbrief’ is in onbruik geraakt, en een ‘vrijkaart’ stimuleert mensen zelfs nog meer.

 

Een epidemioloog wekt in een praatprogramma een plastisch beeld van het virus op:

En dan gaat onder de tussen 13- en 18-jarigen het virus rond waden. (Beau)

Was ‘rondwaren’ al behoorlijk griezelig, nu krijgen we er ook een zompig beeld van onze samenleving bij.

Effectbejag

De gangbaarheid van woorden is een aannemelijke verklaring voor de verwisseling van woorden. Bij andere vondsten krijg ik het idee dat de spreker bij het plannen van de zin een sterker effect voor ogen had dan met de juiste woordkeus was bereikt. Op de radio analyseerde de CDA-politica Kathleen Ferrier de situatie in Myanmar:

Aung San Suu Kyi heeft al die jaren meer aandacht voor de militairen gehad. En dat kan gaan wroeten. (Radio 1)

Als het alleen maar gaat ‘wringen’ verklaart dat nog niet een volksopstand. Daarvoor moet het ook gaan ‘woekeren’. Zo ontstaat misschien een veenbrand.

 

Een intensivist die zowel in Nederland als in Amerika werkt, vertelde over het laatstgenoemde land:

De ziekenhuizen puilen uit hun voegen. (Radio 1)

Als hij het bij ‘uitpuilen’ laat, klinkt het nog niet zo dramatisch. Maar als het ziekenhuis ‘uit zijn voegen barst’ komt dat meestal door een groei vanuit positieve omstandigheden.

 

In geschreven taal kom je de contaminatie niet vaak tegen, want je hebt dan tijd om na te denken en te herschrijven. Maar Ruslandcorrespondent Tom Vennink schreef:

Meestal valt de hele Russische activistenwereld zulke eenlingen in de armen om ze te ondersteunen. (de Volkskrant)

In de armen ‘vallen’ klinkt wel wat dramatischer dan ‘nemen’, hoewel je het de eenlingen niet aan wil doen.

 

Hans Goedkoop, oud-presentator van Andere Tijden, werd in het radioprogramma De Taalstaat gevraagd wanneer zijn nieuwe boek nu eindelijk uitkwam:

Weet je, als je een deadline al drie keer gemist hebt leer je het wel uit je hoofd een datum te noemen. (Radio 1)

Als je het alleen maar ‘afleert’ dan heb je het zo weer gedaan, maar als je het voortaan ‘uit je hoofd laat’ dan doe je het niet gauw nog eens.

 

Voetbaltrainer Gertjan Verbeek bekent dat hij het niet altijd goed heeft gedaan:

En dan kun je jezelf wel voor de kop stoten. (Radio 1)

Met ‘slaan’ heb je jezelf nog niet genoeg gestraft. Met een flinke kopstoot wel.

Verzachten

Het omgekeerde effect doet zich vermoedelijk ook voor: de spreker wil het op een bepaalde manier zeggen maar schrikt terug omdat het misschien wel te hard klinkt. Een politiek journalist gaf de volgende analyse:

[Rutte] reageerde daarop heel afwijkend, dat zolang ik hier aan het roer ben zal ik verdedigen dat iedereen het recht heeft elkaar te beledigen. (Radio 1)

Een ‘afwijzende’ reactie kan natuurlijk ook persoonlijk op de journalist slaan, en zo bedoelde hij het niet.

 

Een medisch onderzoeker maakt zich zorgen over de gevolgen van te veel eten:

Diabetes type 2 neemt toe en dat is een zorgzame ontwikkeling. (Radio 1)

Het is in directe zin natuurlijk een ‘zorgwekkende’ ontwikkeling, maar de maatschappij zal ‘zorgzamer’ moeten worden om haar op te vangen.

 

Tom van ’t Hek maakt zich zorgen over de invloed van de VAR:

We streven af op een recordaantal aan rode kaarten. (Radio 1)

Misschien leidde het toewerken naar het positieve woord recordaantal ertoe dat hij ‘streven’ verkoos boven het wat gevaarlijker klinkende ‘stevenen’.

 

Bij de laatste twee voorbeelden hebben we te maken met het beschermen van degene over wie gesproken wordt, omdat je een vergelijking bent begonnen die je niet zo expliciet wilt uiten. Een moeder van een kind met gedragsproblemen vraagt zich af:

Wat moeten we doen als we aanvoelen dat het lontje gaat barsten? (Radio 1)

Dat je kind een ‘kort lontje heeft’ mag je zeggen, maar dat het een ‘bom’ is komt erg hard over.

 

Tot slot wil D66-minister Kaag haar moeder complimenteren met haar taaie levenskracht:

Krakende wagens duren het langst. (Beau)

Het kwaad was al geschied met de krakende wagens, maar door ‘lopen’ met ‘duren’ te vervangen, gaf ze haar moeder toch nog een fijne aanvullende karaktertrek mee.

 


Dit artikel verscheen eerder in Tekstblad 2021, jaargang 1. Niets missen? Word abonnee van Tekstblad!