Afbeelding
Karels komma's
Auteur: Felix van de Laar
Een goede vriend trakteerde mij de laatste jaren op banden van het Verzameld werk van Karel van het Reve. Diens frisse proza, rake observaties en messcherpe redeneringen dienen mij nu tot dagelijkse kwartiertjes leesgenot. Karel strooit kwistig met komma’s, en ook komma’s die alle gerenommeerde taaladviseurs van Nederland en Vlaanderen ons categorisch verbieden: komma’s vóór een beperkende betrekkelijke bijzin (bbb): ... voor dat P.C. Hooftmaal heeft hij alle nog levende schrijvers uitgenodigd, die ooit de P.C. Hooftprijs hebben gekregen. (p193 - alle citaten uit deel 7) Volgens de schoolwetten van die komma zouden alle levende schrijvers ook de P.C. Hooftprijs hebben gewonnen. Maar iedereen snapt dat dat restaurant in de P.C. Hooftstraat juist iets exclusiefs wilde organiseren, geen ordinair boekenbal. Nu was de slavist Van het Reve een veelvraat van buitenlandse literatuur. Russisch kan ik niet lezen, maar in Duitse teksten kom je de ‘verboden komma’ heel systematisch tegen. Een prototype is Goethes zinnetje:Glücklich allein ist die Seele, die liebt.Dat het Duits, als nauw aan het Nederlands verwante taal, heel anders met de komma omgaat, vermag op onze schoolmeesters echter geen enkele indruk te maken. Alsof de logica van de uitbreidende en de beperkende bijzin iets typisch Nederlands is. De domoren onder ons die die komma per ongeluk toch schrijven, krijgen vaak te horen hoe simpel het is om uitbreidende (ubb) en beperkende betrekkelijke bijzinnen uit elkaar te houden. Een bbb is een noodzakelijke randvoorwaarde om de zin als geheel goed te kunnen begrijpen; een ubb geeft slechts extra informatie die je ook wel weg zou kunnen laten zonder de hoofdbetekenis van de hoofdzin aan te tasten. In het volgende citaat: Er is geen gruweldaad, die niet door mensen verricht is, dat is zeker. (p167)zondigt Van het Reve overduidelijk tegen de regel. De betekenis van de hele zin valt of staat met de bijzin. Om vanwege die komma te zeggen dat je de zin niet goed zou kunnen begrijpen, is kwade trouw. Ik begrijp best dat er een zekere elegantie schuilt in het onderscheid tussen ubb’s en bbb’s, en ik kan me de verleiding voorstellen om daar die komma een hoofdrol bij te geven. Toch maken we het ons zo dus moeilijker dan nodig, want we herkennen in principe elk geval, mét of zonder komma. Alhoewel, zijn er misschien ook nog twijfelgevallen? Maar dat in de USSR de communistische partij aan de macht is heeft rampzalige gevolgen, die vooral op het gebied van de economie liggen. (p385)Is de bijzin een ubb en staat hier toevallig een juiste komma? Inderdaad behoudt de hoofdzin zijn betekenis als er een punt achter die ‘rampzalige gevolgen’ zou hebben gestaan. De bijzin zou een nieuwe hoofdzin kunnen zijn. Inhoudelijk staat daar dan echter wel een drastische beperking in van de strekking van de eerste hoofdzin; en dat niet alleen, het hele verdere betoog van Van het Reve gáát over de Russische economie en de invloed daarvan op het levensgeluk van de Russen. Taaladviseurs en schoolmeesters, ik heb een voorstel. Een komma is ook in het Nederlands voortaan alleen nog maar een leesteken. Het helpt de lezer om de zin die hij leest te begrijpen. Het teken mag géén betekenisverschil markeren. Daar hebben we de woorden zelf voor.
