Wat is de herkomst van deze spreekwoorden en gezegdes?

Leuk om te weten waar spreekwoorden die je regelmatig gebruikt vandaan komen, toch? Eerder deelden we al de achtergrond van ‘de advocaat van de duivel spelen’ en ‘geld over de balk smijten’. Hier delen we er nog 5!

1. Het spits afbijten

Jij begint ergens aan, zodat het voor de volgende persoon minder gevaarlijk of spannend is. De uitdrukking ‘het spits afbijten’ is al honderden jaren te vinden in de Nederlandse taal en heeft te maken met oorlog voeren. In de riddertijd was het bij gevechten gebruikelijk dat er twee gewapende groepen mensen tegenover elkaar stonden. De lans was één van de wapens die bij deze gevechten veel gebruikt werden. De punt van een dergelijke lans werd vroeger ‘het spits’ genoemd. Als een strijder voor de groep uitliep, dan kreeg hij de eerste klappen. Deze strijders zorgden ervoor dat de wapens van de tegenstander beschadigden, zodat het voor de mensen achter hen makkelijker was om de vijand aan te vallen. Deze strijders werden als moedig beschouwd en hoewel ze niet letterlijk het spits ‘afbeten’, ontvingen zij dus de eerste klappen.

2. Tegen de lamp lopen

Als je wordt gesnapt, dan loop je tegen de lamp. Waar de uitdrukking precies vandaan komt is niet duidelijk, maar er bestaan twee verschillende theorieën. De eerste theorie is dat het slaat op iets pijnlijks. Tegen een hete lamp lopen, is geen pretje dus in de uitdrukking wordt een vergelijking gemaakt met het pijnlijke gevoel van betrapt worden.

Spreekwoorddeskundige F.A. Stoett denkt echter aan een andere herkomst. In het Bargoens, de geheime ‘dieventaal’ die in Nederland door vooral louche mensen gesproken werd in het begin van de 20e eeuw, is ‘lamp’ namelijk een andere benaming voor agent. ‘Tegen de lamp lopen’ zou dus letterlijk betekenen dat je tegen een agent aanloopt.

3. Een veeg uit de pan krijgen

Je krijgt op je kop, of je krijgt een ‘veeg uit de pan’. De uitdrukking is afkomstig van de manier waarop je vroeger eten kreeg, namelijk een portie eten uit een grote pan. ‘Veeg’ komt waarschijnlijk van de vegende beweging die je maakt met het opscheppen. Waar de ironie vandaan komt die de uitdrukking vergelijkt met ‘op je kop krijgen’ is niet duidelijk. Vroeger kon je ook ‘een lik uit de pan krijgen’, ‘van de pan krijgen’ en ‘een streek uit de pan krijgen’, maar tegenwoordig is ‘een veeg uit de pan krijgen’ de enige uitdrukking die nog bestaat.

4. Wat een poespas

Onnodig veel gedoe, dat noemen we ‘poespas’. Dit woord bestaat al sinds de 17e eeuw in het Nederlands en verwijst naar een gerecht. Er wordt geduid op een mengelmoes van eten, namelijk een stamppot. Hoewel veel Nederlanders tegenwoordig genieten van een portie stamppot, werd het vroeger niet met plezier gegeten. Poespas kon namelijk uit allerlei soorten groenten en vlees bestaan, je wist nooit wat erin zou zitten. Om restjes op te maken – voornamelijk op oorlogsschepen – werd alles bij elkaar gegooid om poespas te maken.

5. Een rib uit je lijf

Je koopt iets duurs, dat is een rib uit je lijf, want eigenlijk kan je het je niet veroorloven. Oorspronkelijk komt deze uitdrukking uit Genesis, het scheppingsverhaal uit de Bijbel. God neemt in het verhaal rib uit het lijf van Adam om Eva te scheppen. Daardoor kon iedereen zich een voorstelling maken hoe het zou zijn wanneer er een rib uit je lichaam zou worden gehaald. De uitdrukking werd niet alleen gebruikt bij het uitgeven bij grote geldbedragen, maar ook wanneer er onaangekondigd iets vervelends gebeurde.

Dit artikel is een bewerking van artikelen die eerder verschenen zijn op Schrijven Online.